Μία έκλειψη, ένας πάπυρος και 223 δόντια μπρούντζου αποκαλύπτουν πότε –και γιατί– ξεκίνησε ο πρώτος αναλογικός υπολογιστής της Ιστορίας. Ο ερευνητής Αριστείδης Βούλγαρης μιλάει στην «Κ» για την πιο ακριβή ημερομηνία της αρχαιότητας που μόλις εντόπισε η ομάδα του.

Το 1901, ανάμεσα σε αγάλματα και αμφορείς ενός βυθισμένου φορτίου, οι δύτες των Αντικυθήρων ανέσυραν κάτι που δεν έμοιαζε με οτιδήποτε γνώριμο. Έναν συμπαγή όγκο πρασινωπού μετάλλου με δόντια, γράμματα και κάτι που θύμιζε ρολόι. Περισσότερο από έναν αιώνα αργότερα, ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων παραμένει το πιο πολύπλοκο τεχνολογικό αντικείμενο της αρχαιότητας. Και ίσως το πιο παρεξηγημένο.

Το πρόσφατο άρθρο της ομάδας The Functional Reconstruction of Antikythera Mechanism – The FRAMe Project, που δημοσιεύτηκε στο Journal of Astronomical History and Heritage, επιχειρεί κάτι που μέχρι σήμερα καμία άλλη μελέτη δεν έχει παρουσιάσει με ακρίβεια, όπως υποστηρίζουν οι συντάκτες: να προσδιορίσει πότε ξεκίνησε να λειτουργεί ο Μηχανισμός και πώς βαθμονομήθηκαν οι δείκτες του. Η ημερομηνία που προτείνουν –22 ή 23 Δεκεμβρίου 178 π.Χ.– προκύπτει από την ίδια τη «βιβλιογραφία» του αντικειμένου, όπως λέγεται, και όχι από εικασίες.

Στιγμιότυπο από την κεντρική πρόσθια πλευρά του Μηχανισμού των Αντικυθήρων. Εικονίζονται το Σφαιρίον της Σελήνης (ότε Μέλαν, ότε Λευκόχρουν), το Χρυσούν Σφαιρίον-Ηλιος, με τον δείκτη Ηλίου Ακτίν, οι χαραγμένοι κύκλοι-τροχιές (και όχι σφαιρία) των πλανητών, όπως αυτά αναφέρονται στο Εγχειρίδιο Χρήσης του Μηχανισμού των Αντικυθήρων (διασώζεται η φράση ΚΡΟΝΟΥ ΦΑΙΝΟΝΤΟΣ ΚΥΚΛΟΣ). Αμέσως μετά, διασώζονται ο δακτύλιος των εκλειπτικών αστερισμών και ο δακτύλιος του αιγυπτιακού ημερολογίου. (©The FRAMe Project)

Η «Κ» συνομίλησε με τον ερευνητή Αριστείδη Βούλγαρη, έναν από τους τρεις συγγραφείς της δημοσίευσης, ο οποίος αναλύει όχι μόνο τα ευρήματα, αλλά και τα λάθη, που, όπως λέει, έχουν διαχυθεί ανεξέλεγκτα στη διεθνή συζήτηση για τον Μηχανισμό. Με αυστηρή τεχνική ματιά και εργαλεία χειρός, ο Βούλγαρης και η ομάδα του διατυπώνουν ένα διαφορετικό παράδειγμα: όχι του αρχαίου θαύματος, αλλά του αρχαίου πρωτοκόλλου· όχι της έμπνευσης, αλλά της μηχανικής συνέπειας.

Η ημερομηνία μηδέν: 22 – 23 Δεκεμβρίου 178 π.Χ.

Ένας μηχανισμός που διατηρεί αστρονομική μνήμη δεν ξεκινά τυχαία. Πίσω από τη ρύθμιση των δεικτών του Μηχανισμού των Αντικυθήρων κρύβεται μια χρονική αφετηρία που δεν επιλέχθηκε αυθαίρετα. Σύμφωνα με την ομάδα FRAMe, πρόκειται για τις 22 – 23 Δεκεμβρίου 178 π.Χ., ημερομηνία που προκύπτει από την ταύτιση φυσικών και πολιτισμικών συμβάντων – και αποτυπώνεται με ασυνήθιστη ακρίβεια στο ίδιο το όργανο.

Ο Αριστείδης Βούλγαρης στο μηχανουργείο του εν ώρα εργασίας για τα εξαρτήματα του Μηχανισμού.

«Ο αρχαίος Έλληνας αστρονόμος Γέμινος έχει γράψει το έργο “Εισαγωγή εις τα Φαινόμενα”, το οποίο διασώζεται σήμερα. Στο κεφάλαιο “Περί Εξελιγμού” (ο οποίος είναι ο χρονικός κύκλος, σύμφωνα με τον οποίο επαναλαμβάνεται ακριβώς την ίδια ώρα η ακολουθία των εκλείψεων ηλίου και σελήνης), αναφέρει πως αυτός ο κύκλος ξεκινάει όταν όλοι οι κύκλοι της Σελήνης βρίσκονται στις αρχές τους», λέει στην «Κ» ο Αριστείδης Βούλγαρης.

Εντοπίσαμε έναν αριθμό υποψήφιων ημερομηνιών όπου οι κύκλοι της Σελήνης κλειδώνουν στις αρχές τους. Η κατάλληλη ημερομηνία θα έπρεπε σίγουρα να ταιριάζει με τη «βιβλιογραφία» που έχει ο ίδιος ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων.

Η ομάδα εφάρμοσε αυτή την αρχή του εξελιγμού (Saros – Exeligmos) ερευνώντας τις δακτυλιοειδείς εκλείψεις της περιόδου από το 250 π.Χ. ώς το 200 μ.Χ. στο αρχείο της NASA.

«Εντοπίσαμε έναν αριθμό υποψήφιων ημερομηνιών όπου οι κύκλοι της Σελήνης κλειδώνουν στις αρχές τους. Η κατάλληλη ημερομηνία θα έπρεπε σίγουρα να ταιριάζει με τη “βιβλιογραφία” που έχει ο ίδιος ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων».

Η έννοια της «βιβλιογραφίας» εδώ δεν είναι μεταφορά. Ο ίδιος ο Βούλγαρης δηλώνει: «Η ομάδα μου κι εγώ αντιμετωπίζουμε τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων ως ένα “μπρούντζινο βιβλίο του αρχαίου Κόσμου”».

Η ημερομηνία των 22 – 23 Δεκεμβρίου 178 π.Χ. εμφανίζεται ως η μόνη που πληροί σωρευτικά τις μηχανικές και επιγραφικές ενδείξεις της πρόσθιας όψης του Μηχανισμού. «Σε καθεμία από τις τέσσερις γωνίες της πρόσθιας όψης του Μηχανισμού, ο αρχαίος κατασκευαστής έχει αναγράψει τέσσερις παραγράφους με πληροφορίες για κάθε εποχή. Στην επάνω αριστερή γωνία είναι ανεγραμμένο ΑΙΓΟΚΕΡΩΣ ΑΡΧΕΤΑΙ ΑΝΑΤΕΛΛΕΙΝ ΤΡΟΠΑΙ ΧΕΙΜΕΡΙΝΑΙ. Επειδή η ελληνική (και η λατινική) γλώσσα διαβάζεται από αριστερά προς τα δεξιά και από επάνω προς τα κάτω, η επάνω αριστερή θέση διαθέτει μιαν ιδιαιτέρως εξέχουσα θέση».

H ημερομηνία που εντοπίσαμε συνδέεται άμεσα με τη σωζόμενη «βιβλιογραφία» που μας παρέχει ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων.

Αυτή η σύμπτωση δεν είναι η μοναδική· η ημερομηνία ταυτίζεται με το ηλιοστάσιο, την είσοδο του Ηλιου στον Αιγόκερω, τη σύμπτωση των σεληνιακών κύκλων, την έναρξη του μετωνικού και του καλλιππικού κύκλου, αλλά και τις εορτές της Ισιδας.

«Η 22 – 23 Δεκεμβρίου 178 π.Χ. αντιστοιχεί στη 17η ημέρα του μηνός Αθύρ του αιγυπτιακού ημερολογίου. Τότε ξεκινούσαν οι εορτές των Ισίων. Αυτή η εορτή εισήχθη στην Ελλάδα από τον Πτολεμαίο Α΄. Η Ισις στην Ελλάδα συνοδευόταν και από το ελληνικό της προσωνύμιο όπως Ισις – Τύχη, Ισις – Πελαγία, Ισις – Νέμεσις», μας λέει ο ίδιος. «Επομένως, η ημερομηνία που εντοπίσαμε συνδέεται άμεσα με τη σωζόμενη “βιβλιογραφία” που μας παρέχει ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων».

Ο πάπυρος του 165 π.Χ. και η γραμματειακή μνήμη

Για πρώτη φορά, η ανασύνθεση της έναρξης λειτουργίας του Μηχανισμού των Αντικυθήρων δεν βασίζεται αποκλειστικά σε αστρονομικά μοντέλα και γεωμετρική ανάλυση, αλλά συνδέεται ρητά με ένα γραπτό τεκμήριο της εποχής: έναν πάπυρο που γράφτηκε μόλις 13 χρόνια μετά την ημερομηνία μηδέν.

«Ο πάπυρος που συσχετίζουμε με τον Μηχανισμό γράφτηκε το 165 – 164 π.Χ., δηλαδή 13 χρόνια μετά την ημερομηνία βαθμονόμησης του Μηχανισμού, και περιείχε σημειώσεις αστρονομίας εκείνης της εποχής, γραμμένες στα αρχαία ελληνικά από κάποιον “λίγο απρόσεχτο” μαθητή, που έχει γράψει ανάποδα τις διάρκειες των ημερών για το θερινό και το χειμερινό ηλιοστάσιο».

Ο πάπυρος που συσχετίζουμε με τον Μηχανισμό γράφτηκε το 165 – 164 π.Χ., δηλαδή 13 χρόνια μετά την ημερομηνία βαθμονόμησης του Μηχανισμού, και περιείχε σημειώσεις αστρονομίας εκείνης της εποχής.

Η χρονική εγγύτητα μεταξύ της γραφής του παπύρου και της ημερομηνίας εκκίνησης ενισχύει την υπόθεση λειτουργικής συνέχειας. Ο ίδιος ο Βούλγαρης το εκτιμά ως τεκμήριο ορίζοντα: «Η Αστρονομία που ήταν γνωστή το 165 π.Χ. δύσκολα θα διέφερε από την Αστρονομία που υπάρχει στον Μηχανισμό των Αντικυθήρων. Ήδη, πληροφορίες Αστρονομίας που περιγράφει ο Γέμινος (περίπου το 80 π.Χ.) είναι εντοπισμένες και στον Μηχανισμό των Αντικυθήρων».

Ωστόσο, ο πάπυρος δεν εξαντλείται εδώ. Ο ερευνητής αφήνει να εννοηθεί ότι έχει αναγνωριστεί και πρόσθετη πληροφορία στις σελίδες του, με πιθανές προεκτάσεις για τα ελλείποντα μέρη του Μηχανισμού.

«Το τι άλλο θα προκύψει από τα μυστικά που κρύβει αυτός ο πάπυρος θα τα μάθουμε στο εγγύς μέλλον. Υπονοώ, όπως αντιλαμβάνεστε, ότι έχουμε εντοπίσει και άλλα σημαντικά νέα που αφορούν την ανακατασκευή χαμένων μερών και επιγραφών του Μηχανισμού», μας αποκαλύπτει.

Ο Μηχανισμός δεν είναι πια μπρούντζινος

Οι περισσότερες εικόνες του Μηχανισμού που κυκλοφορούν σήμερα τον απεικονίζουν ως μηχάνημα από μπρούντζο. Παρά ταύτα, η πραγματικότητα είναι δραματικά διαφορετική. Σύμφωνα με τη χημική του ιστορία, τίποτα πλέον στον Μηχανισμό δεν είναι μπρούντζινο, όπως μας πληροφορεί ο συνομιλητής μας.

Ανακατασκευή λειτουργικού μοντέλου του Μηχανισμού των Αντικυθήρων από την ομάδα The FRAMe Project. Πρόσθια πλευρά.

«Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων κατασκευάστηκε από μπρούντζο (κράμα περίπου 94% χαλκού και 6% κασσίτερου) περίπου το 180 π.Χ. Με την επαφή του μπρούντζου με το θαλασσινό νερό, ξεκίνησαν άμεσα χημικές αντιδράσεις μεταξύ του χαλκού και του χλωρίου της θάλασσας. Κατά την παραμονή του στον πυθμένα για περίπου 2.000 χρόνια, όλα ανεξαιρέτως τα μπρούντζινα εξαρτήματα του Μηχανισμού μετατράπηκαν σταδιακά σε ένα νέο υλικό: τον ατακαμίτη (τριοξυχλωρίδιο του χαλκού)».

Η αλλαγή του υλικού δεν είναι απλώς επιφανειακή. Ο Βούλγαρης εξηγεί ότι η νέα του σύσταση είναι πυκνότερη, εύθραυστη και ριζικά διαφορετική ως προς τη συμπεριφορά.

Κατά την παραμονή του Μηχανισμού στον πυθμένα για περίπου 2.000 χρόνια, όλα ανεξαιρέτως τα μπρούντζινα εξαρτήματα του Μηχανισμού μετατράπηκαν σταδιακά σε ένα νέο υλικό: τον ατακαμίτη.

«Ο ατακαμίτης είναι ένα πετρώδες – ορυκτό υλικό με πυκνότητα 3.8 gr/cm³, σε αντίθεση με την αρχική πυκνότητα του μπρούντζου που ήταν 8.8 gr/cm³. Η αλλαγή πυκνότητας, η πίεση, η βαρύτητα, και η ολική διάβρωση, παραμόρφωσαν τη γεωμετρία του Μηχανισμού. Καμία σωζόμενη πλάκα και γρανάζι του Μηχανισμού δεν είναι επίπεδα. Το 1901, ο Μηχανισμός ανελκύστηκε από τον βυθό, αλλά η απότομη αφυδάτωσή του προκάλεσε σημαντική συρρίκνωση, επιπλέον παραμόρφωση και ρηγμάτωση των μερών του».

Ο ερευνητής θέτει το κρίσιμο ερώτημα: μπορεί κάποιος να μετρήσει αξιόπιστα πάνω σε αυτό το υλικό; Η απάντησή του είναι κάθετη. «Οποιαδήποτε διαστασιολογική μέτρηση πραγματοποιηθεί στα θραύσματα εμπεριέχει την επίδραση της συρρίκνωσης και της παραμόρφωσης και οποιοδήποτε συμπέρασμα προκύψει με βάση αυτές τις μετρήσεις είναι εντελώς λανθασμένο. Ορισμένοι ερευνητές συμπέραναν πως το γρανάζι αυτό είχε πρόβλημα στη μετάδοση της κίνησης και επομένως ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ήταν ένα μη λειτουργικό “διακοσμητικό παιχνίδι” εκείνης της εποχής».

Ποιος ο λόγος να κατασκευαστεί ένα μηχάνημα τόσο ακριβό, τόσο πολύπλοκο, τόσο χρονοβόρο και επίπονο, με εξαιρετικά μεγάλο αριθμό εξαρτημάτων και οπών και με το εγχειρίδιο χρήσης του, αν ήταν απλώς ένα μη λειτουργικό «παιχνίδι»;

Ο Βούλγαρης αντιστρέφει το σκεπτικό και υποστηρίζει ότι ο ίδιος ο Μηχανισμός είναι η απόδειξη λειτουργικότητας, όχι το αντίθετο. «O αρχαίος κατασκευαστής δημιούργησε τα γρανάζια, τους άξονες, τις ατράκτους, τις μετρητικές κλίμακες με τους δείκτες τους και κατόπιν έγραψε και το εγχειρίδιο χρήσης του δημιουργήματός του, το οποίο διασώζεται τμηματικά, σε αποσπασματικές προτάσεις, λέξεις και γράμματα. Αν κάποιο γρανάζι παρουσίαζε μηχανολογικό πρόβλημα, απλώς θα το αντικαθιστούσε με νέο».

Και καταλήγει με ερωτήματα που είναι ταυτόχρονα επιστημονικά, φιλοσοφικά και αισθητικά: «Υπέστη τόση ταλαιπωρία για να φτιάξει ένα μη λειτουργικό μηχάνημα; Ποιος ο λόγος να κατασκευαστεί ένα μηχάνημα τόσο ακριβό, τόσο πολύπλοκο, τόσο χρονοβόρο και επίπονο, με εξαιρετικά μεγάλο αριθμό εξαρτημάτων και οπών και με το εγχειρίδιο χρήσης του, αν ήταν απλώς ένα μη λειτουργικό “παιχνίδι”;»

Οι βίδες και οι πλανήτες: Πώς παραμορφώνεται η αλήθεια

Ο Αριστείδης Βούλγαρης δεν κρύβει την αντίθεσή του με τη στάση μεγάλης μερίδας της επιστημονικής κοινότητας. Για εκείνον, πολλές ανακατασκευές του Μηχανισμού δεν είναι απλώς προβληματικές· είναι επικίνδυνες, καθώς αλλοιώνουν την τεκμηριωμένη μηχανολογική πραγματικότητα, όπως προκύπτει από την κουβέντα μας.

«Οφείλω να σας ομολογήσω πως έχουμε σοβαρότατες ενστάσεις και αντιρρήσεις για τις ανακατασκευές του Μηχανισμού των Αντικυθήρων και αυτά που παρουσιάζονται με πολλή μεγάλη δημοσιότητα, τα οποία είναι υποθετικά και υψηλής αμφιβολίας. Αρκετά μοντέλα που έχουν κατασκευαστεί, ακόμα και από σημαντικούς ερευνητές, παρουσιάζουν σοβαρότατες αποκλίσεις από το αρχαίο πρωτότυπο, έχουν αυθαίρετες τοποθετήσεις υποθετικών/μη υπαρκτών εξαρτημάτων ακόμα και σε σημεία που δεν υπάρχει ένδειξη/υποψία ότι υπήρχε κάποιο εξάρτημα», υπογραμμίζει.

Έχουμε σοβαρότατες ενστάσεις και αντιρρήσεις για τις ανακατασκευές του Μηχανισμού των Αντικυθήρων και αυτά που παρουσιάζονται με πολλή μεγάλη δημοσιότητα, τα οποία είναι υποθετικά και υψηλής αμφιβολίας.

Το ζήτημα για τον Βούλγαρη δεν είναι προσωπικό. Είναι μηχανολογικό. Κι αυτό είναι που κάνει τις διαφωνίες του να μοιάζουν αδιαπραγμάτευτες.

«Οι διαφωνίες μου δεν είναι προϊόν της φαντασίας ή της άποψής μου, αλλά βασίζονται στην εμπειρία που έχω αποκομίσει από τη μελέτη των θραυσμάτων, των τομογραφιών, της ανακατασκευής των μπρούντζινων εξαρτημάτων με συμβατικές μεθόδους (όχι με χρήση υπολογιστή), της συναρμολόγησης, καθώς και των δεκάδων εκατοντάδων “ωρών πτήσης” αλληλεπιδρώντας με αυτό το μοναδικό μηχάνημα. Για οποιαδήποτε ανακατασκευή πρέπει να βασιστούμε και να σεβαστούμε το αρχαίο πρωτότυπο».

Ένα από τα σημεία έντονης αντιπαράθεσης, μάλιστα, είναι η προσθήκη πλανητικών ενδείξεων στα μοντέλα. «Έχω στοιχεία να υποστηρίξω τις διαφωνίες μου, τα οποία βασίζονται σε μηχανολογικά και υπαρκτά δεδομένα και όχι απλές απόψεις. Σας παραθέτω ένα παράδειγμα: διαφωνώ κάθετα με την ύπαρξη πλανητών στον Μηχανισμό (στα μοντέλα που έχουμε κατασκευάσει υπάρχει μόνον –και το τονίζω αυτό– ο Ηλιος-Χρυσούν Σφαιρίον και η Σελήνη-Μέλαν/Λευκόχρουν Σφαιρίον)».

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είχε συγκεντρωμένη όλη την πληροφορία που αφορούσε τον χρόνο. Είχε υψηλή επαναληπτικότητα στα αποτελέσματα που υπολόγιζε μέσω των γραναζιών του παρουσιάζοντάς τα μέσω των δεικτών και των μετρητικών του κλιμάκων.

Το πρόβλημα κορυφώνεται όταν η ελευθερία των υποθέσεων φτάνει να αγγίζει κρίσιμα υλικά και διαστάσεις, αλλοιώνοντας τον μηχανικό χαρακτήρα του Μηχανισμού, όπως φαίνεται να υποστηρίζει ο συνομιλητής μας. «Επομένως, η αλλαγή εξαρτήματος, θέσης του εξαρτήματος, υλικού του εξαρτήματος, αλλάζει το μηχανολογικό status του συστήματος και οδηγεί σε διαφορετική μηχανική συμπεριφορά, με διαφορετικά αποτελέσματα και, τελικά, σε εσφαλμένες θεωρήσεις».

Γι’ αυτό, η ομάδα FRAMe εφαρμόζει αυστηρό πρωτόκολλο κατασκευής. Ο Βούλγαρης είναι απόλυτος. «Αυτό το πρωτόκολλο απαγορεύει να τοποθετήσουμε ατσάλινους άξονες, απαγορεύει την προσθήκη σύγχρονων εξαρτημάτων σταθεροποίησης όπως βίδες, περικόχλια και σφηνότοπους, απαγορεύει να αλλάξουμε το πάχος των γραναζιών, να τοποθετήσουμε σιδερένια γρανάζια κ.τ.λ. Προφανώς, οι παραπάνω βελτιώσεις κάνουν ένα μοντέλο να λειτουργήσει καλύτερα και να μπορεί να κάνει και άλλες υποθετικές διεργασίες… αλλά –και είμαι κάθετος– δεν συμφωνούν με το αρχαίο πρωτότυπο».

Το «Χρόνου Αυτόματον»: Ένα ρομπότ της αρχαιότητας

Στη σύγχρονη τεχνολογική φαντασία, ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων συχνά παρουσιάζεται ως προπομπός του υπολογιστή. Παρ’ όλα αυτά, ο Αριστείδης Βούλγαρης πηγαίνει τη συζήτηση πιο μακριά: το χαρακτηρίζει ένα Χρόνου Αυτόματον. Μια συσκευή που περιλαμβάνει, οργανώνει και ενεργοποιεί τον χρόνο με τρόπο άμεσο και πλήρως επεξεργασμένο.

Λειτουργική ανακατασκευή του κατακόρυφου πτολεμαϊκού τόρνου (περ. 300 π.Χ.), όπως αυτός αναπαριστάται σε εγχάρακτη τοιχογραφία στον Τάφο του Πετοσίρις. (©The FRAMe Project)

«Ο χρόνος τότε μπορούσε να χαθεί ανά πάσα στιγμή: έπειτα από μία επιδρομή βαρβάρων που έχουν κάψει τα πάντα ή λόγω μιας επιδημίας σε μία πόλη-κράτος, ποιος θα ήταν σε θέση να μετρήσει και να κρατήσει τον χρόνο;» αναρωτιέται. «Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είχε συγκεντρωμένη όλη την πληροφορία που αφορούσε τον χρόνο. Είχε υψηλή επαναληπτικότητα στα αποτελέσματα που υπολόγιζε μέσω των γραναζιών του παρουσιάζοντάς τα μέσω των δεικτών και των μετρητικών του κλιμάκων».

Το παράδειγμα που δίνει δεν είναι θεωρητικό: είναι πλήρως λειτουργικό. Το Αυτόματον γνώριζε πότε ξεκινούν οι Ολυμπιακοί Αγώνες και το μετέδιδε με ακρίβεια.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων είχε συγκεντρωμένη όλη την πληροφορία που αφορούσε τον χρόνο. Είχε υψηλή επαναληπτικότητα στα αποτελέσματα που υπολόγιζε μέσω των γραναζιών του παρουσιάζοντάς τα μέσω των δεικτών και των μετρητικών του κλιμάκων.

«Με λίγες στροφές του input, ο χρήστης ήξερε, επί παραδείγματι, ότι σε οκτώ πανσελήνους από σήμερα θα ξεκινήσουν οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Έπρεπε, λοιπόν, κάποιος να ενημερώσει τους αθλητές σε κάθε πόλη-κράτος για την επικείμενη διοργάνωση, να ξεκινήσει προετοιμασίες για τη διαμονή, τη σίτιση, την ασφάλεια, τη μετακίνηση κ.τ.λ.»

Όπως φαίνεται, πρόκειται για μία μηχανή διοίκησης χρόνου. Όχι ένα «θαύμα» αποκομμένο από το κοινωνικό του περιβάλλον, αλλά ένα εργαλείο προγραμματισμού για πολιτισμούς που έπρεπε να υπολογίζουν, να οργανώνουν και να επιβιώνουν.

Η κοινωνία που τον γέννησε

Η ύπαρξη του Μηχανισμού υπονοεί όχι απλώς έναν δημιουργό, αλλά και ένα περιβάλλον που μπορούσε να κατανοήσει, να χρησιμοποιήσει και να υποστηρίξει ένα τόσο πολύπλοκο εργαλείο. Ο Αριστείδης Βούλγαρης το θέτει με σύγχρονους όρους: «Σήμερα κρατάτε το κινητό στο χέρι σας και σε 10 δευτερόλεπτα γνωρίζετε ποια ημερομηνία θα είναι το Πάσχα του 2026 για να κλείσετε, για παράδειγμα, αεροπορικά εισιτήρια. Αυτή η ευκολία δεν υπήρχε τότε».

Λήψη υπό γωνία του Θραύσματος Α, το οποίο είναι το μεγαλύτερο διασωζόμενο τμήμα του Μηχανισμού των Αντικυθήρων. Το κεντρικό γρανάζι b1 είναι κατασκευασμένο από ξεχωριστά τμήματα και αποτελείται από τέσσερις βραχίονες και έναν δακτύλιο. Σε ένα τυχαίο σπάσιμο ενός από τους βραχίονες, είναι εμφανής η παντελής απουσία μπρούντζου και η ύπαρξη ενός πετρώδους υλικού τιρκουάζ χρώματος (ατακαμίτης). Με βάση τον βαθμό απορρόφησης στις ακτίνες Χ αυτής της περιοχής, εντοπίστηκε η πλήρης απουσία μπρούντζου και στις υπόλοιπες περιοχές του θραύσματος. (©The FRAMe Project)

Κατά τον ίδιο, το πλήθος των λειτουργιών του Μηχανισμού υποδεικνύει τη χρήση του από διοικητική αρχή διαχείρισης χρόνου, όχι από ιδιώτη ή… φιλότεχνο. «Αυτό το πανάκριβο μηχάνημα, το δύσκολο στην κατασκευή και με τόση υπερβολικά μεγάλη συγκέντρωση πληροφορίας χρόνου, θα πρέπει να είχε κατασκευαστεί για χρήση από κάποια Διοικούσα Αρχή Διαχείρισης Χρόνου εκείνης της εποχής, που θα μπορούσε να ήταν ακόμα και κάποιο μαντείο».

Για να υπάρξει ένα τέτοιο εργαλείο, απαιτείτο πολυεπιστημονική υποδομή. Ο κατασκευαστής δεν ήταν ένας «παραμυθένιος τεχνίτης». Ήταν φορέας γνώσης και τεχνικής εξειδίκευσης.

Σίγουρα ο αρχαίος κατασκευαστής είχε πρόσβαση και σε αστρονομικά στοιχεία, μαθηματικές εξισώσεις για τους κύκλους της Σελήνης για την κατασκευή των οδόντων των γραναζιών κ.λπ.

«Για να φτιάξεις ένα τέτοιο μηχάνημα χρειάζεται να γνωρίζεις μεταλλειολογία και χύτευση, μηχανολογία, αστρονομία, μαθηματικά, παπύρους με συγκεντρωμένα δεδομένα, μηχανήματα κατεργασίας μετάλλων, ιδιαίτερες τεχνικές δεξιότητες στις κατασκευές. Σίγουρα, λοιπόν, ο αρχαίος κατασκευαστής είχε πρόσβαση και σε αστρονομικά στοιχεία, μαθηματικές εξισώσεις για τους κύκλους της Σελήνης για την κατασκευή των οδόντων των γραναζιών κ.λπ. Αναμφίβολα, θα πρέπει να υπήρχαν και άλλα, απλούστερα μηχανήματα, τα οποία δεν διασώζονται μέχρι στιγμής. Ο μπρούντζος, ως πανάκριβο υλικό ανακυκλωνόταν και τότε. Ακόμα κι εγώ κάνω ανακύκλωση μπρούντζου στο μηχανουργείο μου».

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων δεν διασώθηκε επειδή τον φύλαξαν. Διασώθηκε επειδή ναυάγησε. Και αυτό, κατά τον Βούλγαρη, συνιστά τραγική ειρωνεία: «Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων γλίτωσε από την καταστροφή του σε κάποιο χυτήριο της εποχής εκείνης, επειδή βούλιαξε στη θάλασσα το πλοίο που τον μετέφερε. Δυστυχώς, όμως, πλήρωσε και το τίμημα της διάβρωσης από μέρος που τον προστάτεψε».

Η ύλη δεν έχει undo

Από την επεξεργασία τομογραφιών έως τη χειρωνακτική ανακατασκευή, η εργασία της ομάδας FRAMe δεν ήταν αποκλειστικά θεωρητική· ήταν και σωματική: απαιτούσε κόπο, επανάληψη, ακρίβεια, και αποδοχή της αστοχίας.

«Να τονίσω πως για την κατασκευή των εξαρτημάτων χρησιμοποίησα αποκλειστικά συμβατικές μεθόδους: λίμες, πριόνια, απλά μηχανικά συστήματα διαίρεσης για τη διαμόρφωση των οδόντων των γραναζιών και κάποια ηλεκτροκίνητα επαναληπτικά εργαλεία. Φαίνεται πως αυτό το μηχάνημα θα πρέπει να το κατασκεύασε και να το συναρμολόγησε ένας άνθρωπος. Έχει πολλά κρίσιμα σημεία και λεπτομέρειες που δύσκολα μπορείς να τα μεταφέρεις σε συνεργάτη σου για να συνεχίσει την κατασκευή».

Φαίνεται πως αυτό το μηχάνημα θα πρέπει να το κατασκεύασε και να το συναρμολόγησε ένας άνθρωπος. Έχει πολλά κρίσιμα σημεία και λεπτομέρειες που δύσκολα μπορείς να τα μεταφέρεις σε συνεργάτη σου για να συνεχίσει την κατασκευή.

Η συγκίνηση του δημιουργού δεν εκφράζεται μόνο με επιτυχία, αλλά και με απώλεια. Το παράδειγμα είναι χαρακτηριστικό: «Θυμάμαι, όταν επιτέλους κατάφερα να φτιάξω σωστά το γρανάζι με τους 223 οδόντες, ολοκληρώνοντας το τελευταίο δόντι, από τη χαρά μου ξέχασα να αποσύρω την κοπτική λίμα και αυτή ξύρισε εντελώς το τελευταίο δόντι. Η ύλη είναι στυγνή· δεν συγχωρεί. Στην ύλη δεν υπάρχει το ψηφιακό βελάκι UNDO, να το πατήσω και να ξανακάνει το δόντι πριν το ξυρίσω. Πολύ απλά ξαναέκανα το γρανάζι από την αρχή: 1, 2, 3, 4, 5 … 221, 222, 223…»

Παρά ταύτα, η πιο απτή στιγμή δεν είναι οπτική. Είναι ακουστική: ο ήχος του χρόνου που ανακτά την κίνησή του. «Όταν φτιάξαμε το πρώτο λειτουργικό μοντέλο του Μηχανισμού και είδαμε να κινούνται τα γρανάζια, κατά την περιστροφή των γραναζιών ακουγόταν ένας ήχος “κρρρ, κρρρ”, που θύμιζε ήχο επαναληπτικού πολυβόλου», θυμάται ο συνομιλητής μας.

Ο Μηχανισμός ως μηχανική μνήμη

Το FRAMe Project ξεκίνησε την έρευνά του το 2017 με πρόσβαση στα αυθεντικά αρχεία τομογραφίας του 2004. Από τότε, το έργο τους διαμόρφωσε ένα διαφορετικό πλαίσιο ανάγνωσης: μηχανολογικό, πειραματικό, με πλήρη πιστότητα στο πρωτότυπο.

Αυτή η οπτική έφερε στο φως νέες προτάσεις, αλλά και έντονη αντιπαράθεση. Ο Βούλγαρης δεν αποφεύγει να τοποθετηθεί με σαφήνεια: «Δεν γίνεται να προσκυνούμε ως ιερό τοτέμ υποθέσεις για τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων, οι οποίες, μολονότι έχουν μεγάλη δημοσιότητα, δεν έχουν επιβεβαιωθεί πειραματικά και πραγματιστικά, και πολλές από αυτές είναι μη ρεαλιστικές και δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων πρέπει να διερευνηθεί και από τη μηχανολογική του πλευρά. Αυτή θα πρέπει να είναι το σημείο αναφοράς και η βάση των υποθέσεων γι’ αυτό το μοναδικό μηχάνημα του αρχαίου κόσμου.

Η έρευνα δεν είναι κάτι το στατικό· εξελίσσεται, αναμορφώνεται συγκεντρώνεται, και νέα στοιχεία έχουν προκύψει, τα οποία ήταν άγνωστα την περίοδο της διερεύνησης του Μηχανισμού το 2004».

Ο ίδιος, πάντως, καλεί την επιστημονική κοινότητα να λάβει μέτρα και πρωτοβουλίες. «Όσο καθυστερεί η κοινότητα να ξεκαθαρίσει τα ανοιχτά θέματα και τις εσφαλμένες υποθέσεις τόσο οι αστήριχτες απόψεις, η αναρχία και τα αμφιλεγόμενα αποτελέσματα θα αυξάνουν, και αυτό τελικά θα αποβεί εις βάρος του Μηχανισμού των Αντικυθήρων και όλου του κόπου που έκαναν οι ερευνητές εδώ και τουλάχιστον 50 χρόνια».

Πειθαρχία και μη ανοχή στο αυθαίρετο

Η πιο μεγάλη παρανόηση για τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων είναι πως υπήρξε ένα μεμονωμένο θαύμα· ένα τεχνούργημα που προηγήθηκε της εποχής του· ένας μηχανικός αναχρονισμός, κρυμμένος στα βάθη μιας τεχνολογικά αφελούς κοινωνίας. Ωστόσο, όπως αποδεικνύει η ομάδα FRAMe, αυτό το αφήγημα είναι εσφαλμένο – στα όρια του προσβλητικού, αν λάβουμε υπ’ όψιν όσα μας είπε ο Αριστείδης Βούλγαρης.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων υπήρξε η επιφάνεια ενός μη ορατού θεσμού: ενός κόσμου όπου ο χρόνος ήταν εργαλείο εξουσίας, ελέγχου και τελετουργίας.

Ο Μηχανισμός δεν υπήρξε παράδοξο. Υπήρξε σύστημα. Υπήρξε η επιφάνεια ενός μη ορατού θεσμού: ενός κόσμου όπου ο χρόνος ήταν εργαλείο εξουσίας, ελέγχου και τελετουργίας. Και για να υπάρξει κάτι τέτοιο, χρειάστηκε παρατήρηση, αποθήκευση, πρόβλεψη, τεχνική, κατανομή ρόλων, γραφειοκρατία. Και τότε γίνεται καθαρό: η ακρίβεια δεν ήταν έμπνευση. Ήταν πολιτισμός. Δεν ήταν στιγμιαία διάνοια. Ήταν παραγωγική δυνατότητα. Η ύλη υπάκουε επειδή την υπάκουαν.

Όσο για μας σήμερα; Μας μένει κάτι πιο δύσκολο από την αποκατάσταση του γραναζιού. Η αποκατάσταση της θεσμικής ακρίβειας. Όχι να ξαναφτιάξουμε τον Μηχανισμό, αλλά να ξαναμάθουμε να μετράμε σωστά.

Ο Μηχανισμός, εξάλλου, δεν ζητεί να τον εξηγήσεις. Ζητεί να σταθείς ακίνητος μπροστά του και να μην υποθέτεις· να αποδεικνύεις.

Δημήτρης Αθηνάκης

Πηγή: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ